مطالعات تاریخی و تعیین مسیر هجرت امام رضا(ع) در ایران

طرح مطالعاتی جاده ولایت یکی از اقدامات مهمی است که به مطالعه مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا خراسان اختصاص یافته است. مهندس علی اصغر سالاری، مدیرعامل این طرح در سال های گذشته اطلاعات مفید و گران بهایی در این زمینه تهیه کرده است که به این مناسبت، گزارشی را در گفت و گو با وی ادامه می دهیم. مهندس سالاری درباره چگونگی مطرح شدن موضوع «جاده ولایت» گفت: مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو موضوعی است که در قالب طرح جاده ولایت از سال ها قبل مورد مطالعه قرار گرفت و طرح این ایده هنگامی شکل گرفت که مقام معظم رهبری حدود 8 سال قبل شلمچه را به عنوان دروازه ورودی امام رضا(ع) عنوان کردند و در این راستا آستان قدس رضوی یادمان شهدای شلمچه را احداث کرد و توفیق مدیریت پروژه نصیبم شد. در مدت زمان اجرای این پروژه، ایده مطالعه مسیر امام رضا(ع) در ذهنم شکل گرفت و در 22 دی 83 در کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی طرح و مقرر شد بانظر سازمان میراث فرهنگی، وزارت راه و ترابری و فرهنگ و ارشاد اسلامی زمینه همکاری برای ایجاد شرایط فرهنگی، گردشگری و تبلیغی در این مسیر فراهم شود. وی افزود: این طرح را با هدف بررسی این موضوع که آیا امام رضا(ع) علاوه بر حدیث سلسلة الذهب که در نیشابور بیان فرمودند، حدیث دیگری هم دارند؟ و نیز این که در مدت سفر امام که بالغ بر 14 ماه و نیم و به روایتی 6 ماه و نیم به طول انجامید، چه اتفاقات مهمی در کشور ما رخ داده است؟ پی گرفتیم؛ جز این موارد، تعیین تاریخ دقیق ورود امام رضا(ع) به ایران از دیگر اهداف این طرح بود. مجری طرح جاده ولایت درباره مسیر آن گفت: امام رضا(ع) هجرت خود را از مدینه آغاز کرد و از طریق بصره و شلمچه وارد ایران شد. اولین قدمگاه ایشان در کشور ما کنار رود بهمن شیر، دومین قدمگاه در اهواز و سومین مکان در کنار رود مارون در شمال بهبهان قرار دارد. برای ادامه مسیر 2 راه جداگانه مورد مطالعه قرار گرفت، یکی مسیر شیراز و دیگری مسیرتنگه تکاب.

مهندس سالاری گفت: با توجه به آبادانی مسیرجاده شیراز و طولانی بودن آن هیچ منبعی به آن اشاره نکرده است، از این رو مسیر تنگه تکاب مورد مطالعه قرار گرفت که با توجه به دستور مامون به فرمانده خود «رجا ابن ابی ضحاک» مبنی بر عبور بی سر و صدا و خودداری ازرویارویی با مردم منطقی تر است و در آنجا قدمگاهی وجود دارد که بیت شعری در سر در آن نوشته شده است:

گر میسر نشود بوسه زنم پایش را

هر کجا پای نهد بوسه زنم جایش را

وی تصریح کرد: پس از تنگه تکاب، ابرکوه است. شهر کهن ابرکوه که عمر سرو باستانی آن به حدود 5 هزار سال می رسد در حاشیه کویر و بر سر راه یزد به شیراز واقع شده و مسجد بیرون قدمگاه آقا علی بن موسی الرضا (ع) یکی از ارزشمندترین آثاری است که در جنوب شرقی شهر قرار دارد بین این مکان و سروباستانی فاصله زیادی نیست و چنین استنباط می شود که رجا ابن ابی ضحاک کاروان را بیرون شهر متوقف کرده است تا عاشقان امام با ایشان ارتباط نداشته باشند.

اما نقل شده است زمان ورود امام به آن شهر مرد سالخورده ای اداره حمام را بر عهده داشته است که کهولت سن او مانع از فعالیت مناسب او می شده است؛ ناتوانی او را به امام می گویند. حضرت اورا به مسدود کردن آتشخانه حمام امر می کنند و از آن زمان تا وقتی که پیرمرد زنده بود، حمام همواره گرم بود و کسی هم شکایت نداشت. کاروان امام (ع) پس از ترک ابرکوه برای رسیدن به یزد از دره های جنوبی شیرکوه عبور کرد و قدمگاه آقا علی بن موسی الرضا (ع) در فراشاه شهرت دارد.

وی ادامه داد: کاروان امام(ع) پس از خرانق در کویر ادامه مسیر داد و بعد از صحرای طبس وارد منطقه کوهستانی شد و با توقف در ترشیز(کاشمر) کاروان امام به نیشابور مهم ترین شهر منطقه رسید کاروان امام رضا(ع) در میان استقبال مردم، علما و فضلا ازجمله ابویعقوب راهویه مروزی به نیشابور وارد می شود. آرامگاه امام زاده محمد بن محمد بن زید بن علی ابن حسین(ع) در شرق شهر کهن نیشابور و مزار بی بی شطیطه بانوی نیکوسرشت درغرب نیشابور واقع شده است. با توجه به موقعیت مکانی قبور آنان احتمالا قدوم مبارک امام (ع) خاک اطراف آن را متبرک کرده است نقل شده است امام رضا(ع) پس از ورود به نیشابور در محله «فز» و در منزلی که صاحب آن بعد از آن «پسنده» لقب گرفت اسکان گزیدند و هسته بادامی را در گوشه حیاط منزل در زمین نشاند، آن هسته درختی شد و قد برافراشت و تا سال ها بعد میوه و پوست آن درخت شفابخش درد مردم بود. نیشابور در آن زمان شهری فرهنگی و مهم بود و افراد برجسته زیادی در آن ساکن بودند. امام (ع)هنگام عزیمت به تقاضای 2 تن از بزرگان شهر حدیث سلسلة الذهب را بیان فرمودند و نقل شده است 24 هزار تن این حدیث شریف را در آن مراسم کتابت کردند. توقف گاه بعدی کاروان امام رضا(ع) مشهورترین قدمگاه آن حضرت است و سالانه پذیرای مشتاقان بسیاری است که از راه دور و نزدیک به زیارت آن می شتابند و از آب شفابخش چشمه منصوب به امام رضا(ع) بهره می گیرند. وی ادامه داد: راه نیشابور به توس در گذشته پس از قدم گاه از دامنه جنوبی رشته کوه بینالود و ازمجاورت روستای آباد و پررونقی بود که اکنون مقداری از مسیر فاصله پیدا کرده است. توقف گاه دیگر امام رضا(ع) ده سرخ ذکر و نقل شده است به وقت نماز، کاروان به آب نیازمند شد و با معجزه امام رضا(ع) چشمه آبی ظاهر شد. اکنون درکنار آن چشمه قطعه زمینی به تختگاه امام رضا(ع) مشهور و از نظر اهالی متبرک است و مراسم مذهبی در آن انجام می گیرد. مدیر طرح جاده ولایت افزود: کاروان امام (ع) پس از ده سرخ در مسیر توس وارد سناباد شد و در باغ «حمیدبن قحطبه» ساکن شد و گفته می شود در این مسیر از کوه «معجونی» که با سنگ آن ظروفی زیبا می سازند گذر کرده و برای رفتن به توس از جوار آرامگاه خواجه ربیع گذشته است. مهندس سالاری با بیان این که توس و مرو دو شهر تاریخی بر سر راه ابریشم بودند، افزود: کاروانیان فاصله این دو شهر را از طریق راهی در امتداد کشف رود به سوی شمال تا سرخس می پیمودند سپس از طریق بیابان به فاصله حداقل 5منزل به مرو می رسیدند، البته مسیرهای نزدیک تر با فراوانی آب و علوفه نیز در پیش روی کاروانیان بود اما به علت کوهستانی بودن که توان باربری را کاهش می داد کمتر مورد توجه بود. 2مسیر توس تا سرخس و مسیر چهچه در قالب این طرح نیز مورد مطالعه قرار گرفت و با توجه به این که در منابع ذکری از قدمگاه در مسیر اول نیامده است بنابراین مورد توجه نیست اما مسیر دوم قابل بررسی است، علاوه بر این با توجه به قرارگرفتن مرو در کشور همسایه ترکمنستان در 2 و نیم سال اخیر تلاش هایم برای سفر مطالعاتی به نتیجه نرسیده است. با توجه به این که مطالعه این مسیر یک هزار و 800کیلومتری در داخل کشور را براساس امکانات و توانمندی شخصی خود انجام داده ام، مشکلی نداشته ام و براساس توان خود اقدام کرده ام و خود را وابسته به کمک نهاد یا موسسه ای نکرده ام، اما سفر به ترکمنستان و مطالعه مرو که نیازمند مساعدت دیگر سازمان هاست تاکنون محقق نشده است!

وی در ادامه درباره مرو گفت: براساس منابع تاریخی، شهر مرو قرن پنجم قبل از میلاد بناشد، داریوش اول در کتیبه بیستون این شهر را - که در جنوب شرقی ترکمنستان و در انتهای کویر قره قوم واقع است - «مروگوش» نامیده است و جغرافی دانان آن را «مرگیانا» گفته اند. شهر مرو در قرون اول اسلام اهمیت بسیار یافت و این امر سبب شد مامون عباسی پس از درگذشت هارون در سال 193هجری پایتخت خود را به مرو منتقل کند و در سال 25ذیقعده سال 200هجری امام رضا(ع) از مدینه به مقصد مرو هجرت کرد و در 2 رمضان سال 201هجری با پذیرش ولایت عهدی زمینه اعتلای فرهنگی خراسان را فراهم ساخت. در مدت اقامت امام رضا(ع) در مرو که 2سال و چندماه به طول انجامید، علما و دانشمندان بسیاری برای استفاده از دانش امام (ع) و یا گفت وگو و مناظره با امام دیدار کردند و این شهر میزبان علما و دانشمندان بسیاری شد. پذیرش ولایت عهدی از سوی امام  رضا(ع) هرچند با شروطی همراه بود اما این امر مانع از نارضایتی عباسیان نشد و عباسیان متعصب «حسن بن سهل» حاکم مامون را از بغداد بیرون کردند و دست بیعت به سوی «ابراهیم بن مهدی» کارگزار مامون در بصره دراز کردند. مامون برای نجات از این تنگناها به امام رضا(ع) پیشنهاد داد با سفر به بغداد این شهر را آرام کند، این پیشنهاد را امام (ع) نپذیرفتند و مامون خود عازم بغداد شد و از امام رضا(ع) و فضل بن سهل وزیر خود خواست او را در سفر همراهی کنند. مامون از آغاز سفر در پی فرصتی برای به شهادت رساندن امام (ع) و قتل فضل بود تا خود را از بن بست گرفتار شده رها سازد. به این منظور موفق شد فضل را در حمام سرخس به قتل رساند و در 29صفر سال 203هجری در سناباد امام رضا(ع) را نیز به شهادت رساند. وی تصریح کرد: مامون توانست تا سال 218 هجری به خلافت خود ادامه دهد و پس از 21سال حکومت در 48سالگی درگذشت.